Podstawowe terminy.
Część 1
Pismo
(ang. writing, type)
Pismo (ang. writing) to systemowy zespół znaków przyjętych przez grupę ludzi i mających to samo znaczenie dla wszystkich jej członków, służący do widzialnego i trwałego zapisu mowy oraz myśli (Mrowczyk, 2008: 90). 
W drugim znaczeniu pismo (ang. type) to potoczne określenie kroju lub odmiany kroju pisma drukarskiego. W tym kontekście powszechnie funkcjonującymi terminami są np. pismo pochyłe, pismo gotyckie, pismo akcydensowe itp. (Tomaszewski, 1996: 183).
Tabliczka gliniana (ok. 2600 rok p.n.e.) przedstawiająca pismo klinowe. Stworzone przez Sumerów, uznawane za jedną z najstarszych odmian pism świata. Ilustracja: Wikimedia

Znak pisma 
(ang. character) 
Pojedyncza litera, cyfra lub inny element danego kroju pisma, w tym m.in. znaki przestankowe, znaki matematyczne i ­abrewiatury (Mrowczyk, 2008: 114).

Litera
(ang. letter) 
Znak pisma danego alfabetu, określający głoskę lub fonem w pismach fonetycznych (Mrowczyk, 2008: 75).

Alfabet
(ang. alphabet)
Ułożony w określonej kolejności zestaw liter danego języka. Wyraz pochodzi od nazw dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego – alfa i beta (Mrowczyk, 2008: 44).
Alfabet fenicki, uznawany za najstarszy zachowany alfabet świata (tutaj jego forma późniejsza, ok. 1000 lat p.n.e.). Na jego podstawie rozwinęło się wiele współcześnie stosowanych alfabetów, w tym alfabet łaciński. Ilustracja: Szántó, 1968: 12

Glif 
(ang. glyph)
Kształt, graficzne przedstawienie danego znaku pisma (Mrowczyk, 2008: 59, Henestrosa, Meseguer, Scaglione, 2013: 139).
Zróżnicowane glify jednego znaku pisma, minuskułowej litery a. Litera a to znak figurujący jako U+0061 w systemie komputerowego kodowania znaków Unicode

Grafem 
(ang. grapheme)
Znak będący zapisem, wizualnym odpowiednikiem fonemu. Jednemu fonemowi może odpowiadać więcej niż jeden grafem (np. w języku polskim „sz”, „cz”). Szkieletowy kształt charakterystyczny dla danego znaku pisma (Mrowczyk, 2008: 59, Tomaszewski, 1996: 109).

Allograf
(ang. allograph)
Wariant grafemu, różne postacie danej litery (Polański, 1999: 38).

Minuskuły, Majuskuły, Kapitaliki
(ang. minuscules, majscules, small capitals)
Minuskuły (ang. minuscules) – małe litery alfabetu, nazywane również literami tekstowymi. Część minuskuł posiada wydłużenia górne i dolne, przez co mają różną wysokość (Mrowczyk, 2008: 80, Tomaszewski, 1996: 150).
Majuskuły (ang. majuscules, capital letters; ang. skrót caps) – wielkie litery alfabetu, nazywane również wersalikami. Charakteryzuje je jednakowa wysokość (choć wyjątek mogą stanowić litery J oraz Q, w niektórych krojach pism wychodzące poniżej podstawowej linii pisma (Mrowczyk, 2008: 77, Tomaszewski, 1996: 145).
Kapitaliki (ang. small capitals; ang. skrót small caps) – litery o wyglądzie majuskuły, ale sięgające nieco ponad wysokość x. Nazywane rzadziej mediuskułami. Kapitaliki nie są pomniejszonymi wersalikami, lecz specjalnie zaprojektowanymi znakami pisma. Posiadają odpowiednio dobrane proporcje i grubości kresek, aby dobrze współgrały z wielkimi i małymi literami danego kroju (Mrowczyk, 2008: 65, Pizarro, 2019: 300).

Letter case
Z wyglądem liter związane jest też angielskie określenie letter case. Odwołuje się ono do kaszt zecerskich, czyli drewnianych skrzynek, w których przechowywane były czcionki. Litery majuskułowe (ang. uppercase letters) układane były wyżej, zaś minuskułowe (ang. lowercase letters), używane znacznie częściej, w celu łatwiejszego dostępu układane niżej.

Krój pisma, czcionka, font 
(ang. typeface, foundry type/sort, font)
W środowisku typograficznym wokół prawidłowego stosowania trzech poniższych terminów toczy się nieprzerwana dyskusja. Krój pisma, czcionka i font to określenia, które powszechnie bywają stosowane zamiennie, jako synonimy, przez co nagminnie są ze sobą mylone. Geneza tych nieścisłości terminologicznych wiąże się z pojawieniem składu komputerowego i upowszechnieniem pierwszego systemu operacyjnego Windows, w którego polskiej wersji językowej angielskie słowo „font” zostało przetłumaczone jako „czcionka”. Tym samym skorzystano z terminu, który w pierwotnym znaczeniu odnosił się do techniki druku wypukłego, składu zecerskiego. Język jest żywy, słowa ewoluują poprzez powszechne ich użycie w wybranym kontekście, przenikają się, zatracają pierwotne odniesienia, dlatego coraz trudniej jest zachować ich prawidłowe znaczenie. Poniżej znajdują się oryginalne definicje przywołanych zwrotów.
Krój pisma (ang. typeface) – autorski obraz pisma o spójnym charakterze, w którym wszystkie glify posiadają jednolity zestaw cech graficznych: styl, proporcje, kształt zakończeń kresek głównych oraz dukt pisma (wygląd znaków pisma, wynikający ze sposobu prowadzenia narzędzia pisarskiego od którego się wywodzi) (Mrowczyk, 2008: 56, 71, Tomaszewski, 1996: 81, 136).
Czcionka (ang. foundry type, sort) – podstawowy materiał zecerski, służący do tradycyjnego druku typograficznego; metalowy słupek w kształcie prostopadłościanu, zawierający odlany, odwrócony wizerunek znaku pisma. W składzie komputerowym potoczna nazwa fontu lub kroju pisma (Henestrosa, Meseguer, Scaglione, 2013: 138, Mrowczyk, 2008: 53, Pizarro, 2019: 313).
Font (ang. font) – nośnik pisma w postaci cyfrowego zapisu; plik zawierający zestaw glifów wszystkich znaków pojedynczej odmiany pisma (Mrowczyk, 2008: 57, Pizarro, 2019: 312).

Odmiany kroju pisma 
(ang. type style, type variation)
Poszczególne warianty wyróżniane w obrębie jednego kroju pisma, różniące się grubością, szerokością i pochyleniem znaków pisma (Pizarro, 2019: 314, Mrowczyk, 2008: 83).

Rodzina kroju pisma 
(ang. type family)
Zestaw wszystkich odmian jednego kroju pisma, zaprojektowanych według wspólnej zasady graficznej, ujętych pod tą samą nazwą (Henestrosa, Meseguer, Scaglione, 2013: 141, Mrowczyk, 2008: 99).

Superrodzina 
(ang. superfamily)
Zbiór dwóch lub kilku rodzin kroju pisma o wspólnych cechach, ale zaliczanych do różnych kategorii pisma.
Alegreya i Alegreya Sans (Juan Pablo del Peral)

Linie pisma 
(ang. type lines)
Poziome i równoległe teoretyczne linie proste, wyznaczające granice krawędzi znaków pisma (Mrowczyk, 2008: 74, Tomaszewski, 1996: 140). Do podstawowych, najczęściej wyznaczanych linii pisma należą:
1. linia pisma górna, inaczej linia wydłużeń górnych (ang. top line, ascender line);
2. linia pisma wersalików (ang. cap line);
3. linia pisma kapitalików (ang. small cap line);
4. linia pisma środkowa, inaczej linia średnia (ang. mean line, midline);
6. linia pisma podstawowa, inaczej linia normalna, linia bazowa (ang. baseline);
7. linia pisma dolna, inaczej linia wydłużeń dolnych (ang. bottom line, beardline, descender line).

Wysokości 
(ang. height)
Poszczególnych elementów znaków pisma wyznaczane są za pomocą odległości pomiędzy wybranymi liniami pisma. Wyodrębniamy:
1. wysokość wydłużeń górnych (ang. ascender height);
2. wysokość x (ang. x-height) – odległość między podstawową linią pisma a linią pisma środkową, mierzona wysokością -minuskułowej litery x (Mrowczyk, 2006: 113);
3. wysokość wydłużeń dolnych (ang. descender height);
4. wysokość majuskuły (ang. cap height);
5. wysokość kapitalika (ang. small cap height).

Wydłużenia 
(ang. extenders)
Górne i dolne elementy liter, znajdujące się poniżej i powyżej obszaru, który wyznacza wysokość x (Bringhurst, 2008: 368, Pizarro, 2019: 316). Wyróżniamy:
1. wydłużenia górne (ang. ascenders) – górne części liter ­minuskułowych, znajdujące się ponad linią środkową pisma;
2. wydłużenia dolne (ang. descenders) – dolne części liter ­minuskułowych, znajdująca się poniżej podstawowej linii pisma. 
Wydłużenia dolne występują ponadto w wersalikach oraz kapitalikach liter J i Q. Wydłużenia górne i dolne charakteryzują również cyfry nautyczne

Cyfry
(ang. figures) 
Znaki pisma służące do zapisywania liczb (Cyfra, 2021). W typografii wyróżniamy:
1. cyfry wersalikowe, inaczej zwykłe (ang. lining figures) – ich ­wysokość jest równa lub zbliżona do wysokości wersalików;
2. cyfry nautyczne, inaczej tekstowe, minuskułowe, mediewalowe, (ang. text figures, old style figures) – tak jak minuskuły posiadają wy­dłużenia górne i dolne;
3. cyfry kapitalikowe (ang. small caps figures) – ich wysokość jest dopa­sowana do wysokości kapitalików. Występują stosunkowo rzadko.


_
Artykuł powstał na podstawie fragmentu książki Vademecum typografa. Tom 1: forma.
Rozdział Podstawowe terminy, str 12–16. Ostatnia aktualizacja podstrony: 28.08.2023